اسکندر فیروز؛ چهره ا ملی و ذخیره ای ارجمند - ایران عکس

وی در در 16 مرداد 1305 در شهر شعر و شور، شیراز، به دنیا آمد که از دو سو به خاندان هایی مهم وابسته بود. پدر، محمد حسین میرزا فیروز، دانش آموخته یکی از آموزشکده های مهم نظامی روسیه تزاری و فرمانده ارتش برای رفع طغیان ایلات یاغی فارس بود و مادر، صفیه نمازی، بانویی از خاندان نمازی که از بازرگانان سرشناس شیرازبودند.

دودمان فیروز و فرمانفرماییان از خاندان های بزرگ قاجار بوده که در گذر دو قرن، تاثیر زیادی بر فضای اجتماعی سرزمین مان داشته و شخصیت های برجسته و چهره های ملی چندی از این خانواده برخاسته اند. شاید میهن دوستی عباس میرزا (پدر بزرگِ پدربزرگِ اسکندر فیروز) و آینده نگری و واقع بینی فرزند او فیروز میرزا فرمانفرما، به نوعی به نوادگان ایشان به ارث رسیده است.

به دلیل دو شکست بزرگ از روسیه، فتحعلی شاه (خاقان مغفور) همواره مورد انتقاد هایی سخت بوده است، اما از جنبه ای دیگر او تفاوت مثبت آشکاری با بسیاری از شاهان ایران، مثلا شاهان صفوی، داشته است. فتحعلی شاه، برخلاف شاهان صفوی که ولیعهد خویش را به دور از جامعه، در حرم و میان خواجه سرایان اندرون می پرودند و برخلاف شیوه پادشاهی مانند نادر شاه افشار که در نهایت بدبینی، پسر بزرگ خود را کور کرد، به ولیعهد خودش عباس میرزا آن قدر اطمینان داشت که به او عنوان نایب السلطنه داد.

به عبارت دیگر خاقان مغفور، ولیعهد خود را شریک در پادشاهی کرد که این امر در تاریخ آکنده از فرزندکشی دودمان های حکومتگر ایران، شاید بی سابقه باشد. عباس میرزا، فرمانده جنگ های نابرابر ایران و روس، از شخصیت های خوش نام و بادرایت و شجاعی است که مانند او را نه تنها در میان قاجاریان، بلکه در تمام خاندان های پادشاهی ایران، کم تر می بینیم.

فیروز میرزا فرمانفرما، یکی از پسران نایب السلطنه عباس میرزا، حاکم مقتدر ایالت های کرمان و بلوچستان بود. فرزند او، عبدالحسین میرزا فرمانفرما نیز که قدرت و املاک زیادی (گویا به وسعت کشور بلژیک) داشت، از نظر شیوه تربیت فرزندان، یگانه بود، چرا که آنان را برای یک زندگی مستقل بی اتکا به دارایی پدر پرورش داد. محمدحسین میرزا، پدر اسکندر، یکی از فرزندان عبدالحسین میرزا فرمانفرما و از نظامیان خوش نام و پاک بود. محمدحسین میرزا، اسکندر را به همراه دیگر پسر خود، نرسی، پیش از جنگ جهانی دوم به آلمان و سپس به آمریکا فرستاد. اسکندر پس از دریافت مدرک مهندسی ساختمان ازدانشگاه ییل ایالات متحده، به ایران باز گشت و در دوره های نوزدهم و بیستم از همدان و میانه نماینده مجلس شد.

می توان گفت که در بیشتر کشور های جهان، سنگ بنای پاسداشت پهنه های طبیعی، با مدیریت نخجیرگاه ها و با دغدغه از میان رفتن شکار (جانوارن بزرگ و مورد علاقه شکارچیان) پا گرفت. در ایران نیز چنین بود و اسکندر فیروز که شکارچی خوبی بود و با شکارچیان بنام کشور هم نشست و برخاست یا نسبت داشت، در تاسیس کانون شکار و وضع قانون شکار (سال 1335) نقش کلیدی داشت. همین کانون، در سال 1346 به سازمان شکاربانی و نظارت بر صید تغییر نام و در واقع ارتقای شرایط یافت که سرانجام در سال 1350 باز هم با نقش کلیدی اسکندر فیروز، به سازمان حفاظت محیط زیست، با اختیاراتی بس فراتر از حفظ شکارگاه ها ارتقا یافت. در واقع، در آن سال ها، تنها هفت کشور در جهان بودند که سازمان دولتی برای حفاظت از محیط زیست داشتند.

ایجاد شبکه ای از منطقه های حفاظت شده، تدوین برنامه هایی برای مدیریت آلاینده ها، پیش بینی به کارگیری گاز به جای بنزین یا سوخت نیروگاه ها، پایه گذاری پیمان فرامرزی و مهم رامسر (برای مدیریت تالاب ها)، و ایستادگی در برابر طرح های توسعه ای که مخرب محیط زیست بوده، نشان دهنده تحول دستگاه شکاربانی به سوی سازمانی برای مدیریت پایدار منابع بوده که می توان این فرایند را تا حد زیادی مرهون تلاش های شخص فیروز دانست.

در آن سال ها، در ایران در هیچ دانشگاهی رشته محیط زیست تدریس نمی شد و هیچ دانش آموخته ای هم در این زمینه نداشتیم. اما، فیروز جلوتر از زمان خود بود و منتظر تربیت کارشناس محیط زیست نشد که اگر می شد، در ایران هم مانند کشور های همسایه اش، بسیاری از زیستگاه های ارزشمند به همراه زیستمندانش از میان می رفت.

در ارتباط با موضوع شکار بد نیست که به مصاحبهی مجله شکار و طبیعت با فیروز (که خودش در پایه گذاری آن هم نقش داشته) اشاره کنیم. در این مصاحبه که در سال 1354 به مناسبت روز جهانی محیط زیست اجرا شده، از او می پرسند که شما یکی از برجسته ترین شکارچیان ایران بوده اید، اما به نظر می رسد که در سال های اخیر، شکار با دوربین را جایگزین شکار با تفنگ کرده اید. فیروز با یادآوری شکار های بزرگی که در نقاط گوناگون جهان داشته، می گوید که پس از شکار در افریقا دیگر نتوانست دست به اسلحه برد و به جای آن دوربین را به دست گرفت که از آن بسیار بیشتر لذت می برد.

فیروز در کتاب خاطراتش (صفحه 356) هم گفته است که شکار یک حیوان با تفنگ های دوربین دار امروزین از فاصله دویست متری چندان جوانمردانه نیست. با این حال او، بسیار واقع گرایانه، موضوع شکار را کلا نفی نکرد و خواستار مدیریت اصولی این فعالیت شد. واقعیت هم این است که با ابراز تنفر از شکارچیان یا تقبیح هرگونه شکار (حتی شکار مجاز) ممکن است به ورطه شعارگویی و کلی بافی بیفتیم.

اسکندر فیروز بی تردید از چهره های برجسته ملی ما بود. فراز و فرود های فراوانی که زندگی او داشته، آن چه که انجام داده و نوشته هایش در حکم یک گنجینه ملی است که جا دارد از جنبه های گوناگون به آن پرداخته شود. نکته ای که شاید به ویژه باید مورد عنایت مدیران کشور قرار گیرد، این که چرا ما در حفظ سرمایه های ملی خود از جمله، سرمایه های انسانی، تا این حد سهل انگاری می کنیم؟!

در خانواده و بستگان سببی اسکندر فیروز، چندین چهره ملی و تاریخ ساز یا موثر و مفید برای جامعه (به جز اشخاصی که در بالا از آنان یاد شد) دیده می شوند:

• حسین علا سیاستمداری که در جلوگیری از تجزیه کشور پس از جنگ جهانی دوم نقش داشت؛
• محمد مصدق که محبوب ترین نخست وزیر ایران بوده است؛
• فیروز میرزا فرمانفرما که حاکمی بافرهنگ و ادیب و انگلیسی دان بود و سفرنامه کرمان و بلوچستان اش پر از آموزه های اجتماعی و حتی نکته هایی است که روشنگر وضع جنگل ها و مراتع جنوب شرق ایران در یکصد و سی چهل سال پیش است؛
• نجم السلطنه مادر مصدق که زنی بافرهنگ و یک نیکوکار برجسته بود،
• محمد نمازی که بازرگانی پیروز و در عین حال مسبب خدمات اجتماعی بزرگ مانند ساخت بیمارستان و احداث شبکه آب لوله کشی شیراز بود؛
• صفیه نمازی که از زنان ایرانی پیشتاز در کار های داوطلبانه و دفاع از حقوق زنان بود؛
• میرزا هدایت الله وزیر دفتر که سیاستمداری درستکار و چهره ای علمی بود؛
• ستاره فرمانفرماییان که او را مادر مددکاری اجتماعی ایران می دانند؛
• لوییز فیروز کاشف اسبچه خزری؛ و....